Na poziv Ilirske čitaonice 1840.godine u Zagreb dolazi novosadska družina Leteće diletantsko pozorište, potpisuje profesionalni ugovor kojim se formira prvi dramski ansambl, dopunjen lokalnim glumcima. On počinje rad pod nazivom Domorodno teatralno društvo. Domorodno teatralno društvo izvelo je pedesetak predstava domaćih i stranih autora, po odlasku družine 1841., sezonama opet dominiraju nemačke dramske i italijanske operske družine, uz tek povremene predstave na hrvatskom jeziku.
24. 11. 1860. prekinuta je predstava na nemačkom, a glumac Vilim Lesić proglašava kako će se od toga dana na sceni igrati samo na hrvatskom jeziku. Prvi umetnički direktor HNK bio je August Šenoa, a 1870. otpočela je sa radom Opera, a šest godina kasnije Balet. 1895.godine otvorena je nova zgrada HNK, a novi upravnik Stjepan Miletić kreira repertoarski model koji se održao do današnjih dana: svetska klasika, nacionalna tradicija i savremeno stvaralaštvo.
Zgrada HNK je izgradjena u neobaroknom stilu, autora Fellnera i Helmera, i imala je salu kapaciteta 750 mesta . U periodu između dva svetska rata upravnik je Julije Benešić (1921.–1926.), uz saradnju direktora Drame Branka Gavelle i Opere Petra Konjovića. Benešić okuplja brojne književnike, slikare, prevodioce, afirmišući hrvatsko rediteljsko pozorište. Branko Gavella režira drame Miroslava Krleže, od Golgote 1922. i Vučjaka 1923. do Michelangela Buonarottija i Adama i Eve 1925. U to vreme režiraju i Ivo Rajić i Tito Strozzi. Nosioci dramskog repertoara u tom periodu su Marija Ružička Strozzi, Dragutin Freudenreich, Milica Mihičić, Nina Vavra, August Cilić, Hinko Nučić,Josip Pavić, Nada Babić, Ervina Dragman, Dubravko Dujšin, Božena Kraljeva, Vjekoslav Afrić, Jozo Laurenčić i Nikša Stefanini.
Dolaskom ruskih emigranata 1921.godine Margarite Froman, njene braće igrača Valentina i Maksimilijana i scenografa Pavela balet dobija na kvaltetu. Jakov Gotovac bio je dirigent opere kazališta od 1923. do 1958 godine. 1937.godine uradjena je manja rekonstrukcija HNK. U bivšoj Streljani na Tuškancu od 1923. do 1929. igraju se uglavnom operete i komedije, sve do otvaranja adaptiranog Maloga kazališta u Frankopanskoj 1929., a koje 1953. postaje zgrada novoosnovanoga Zagrebačkog dramskog kazališta (danas nosi ime svoga osnivača: Gavella). 
U vreme rata, 1942.godine Vjekoslav Afrić, Joža Rutić i još neki glumci odlaze u partizane, da bi po oslobodjenju radili u novoosnovnom partizanskom Kazalištu narodnog oslobođenja Hrvatske.
Nakon Drugoga svjetskog rata, osnivanjem više pozorišta u Zagrebu i širom tadašnje države bitno se menja scenska slika hrvatskoga glumišta. Od 1950.godine upravnik je književnik Marijan Matković. On afirmiše novu generaciju domaćih dramatičara i igra savremene strane autore, vraća u Zagreb Branka Gavellu i Tita Strozzija, ali i otvara vrata novim rediteljima i scenografima. 1953.godine grupa mladjih glumaca, pod vodjstvom Branka Gavele, se odvaja i osniva Zagrebački dramski ansambl (sadašnji Gavella). U periodu 1955-57.godine gostovao je reditelj Bojan Stupica, koji je postavljao velike ansambl predstave.
Upravnik Mirko Božić 1967. je izborio i potom vodio temeljnu obnovu dotrajale zgrade koja se otvara 1969. godine, a takodje je sačuvao koherentnost ansambala i umetnički nivo predstava, kada su za vreme obnove radili u drugim prostorima grada kao i na gostovanjima. U glumačkom ansamblu su i Vanja Drach, Jurica Dijaković, Špiro Guberina, Kruno Valentić, Relja Bašić, Zvonko Strmac, Ivo Kadić, Ivo Serdar, Dragan Milivojević, Saša Dabetić, Ivka Dabetić, do kraja šezdesetih dolaze i Koraljka Hrs, Iva Marjanović, Melanija Dugandžić, Tonko Lonza i Neva Rošić. Nakon obnove sledila su vrhunska ostvarenja sva tri ansambla tokom sedamdesetih, pod upravom reditelja Mladena Škiljana i Koste Spaića . Od sedamdesetih godina sve do danas ansambl se Drame neprestano osnažuje novim glumačkim generacijama koje predvode Boris Buzančić, Mustafa Nadarević, Rade Šerbedžija, Zvonimir Zoričić, Božidar Orešković, Krunoslav Šarić, Božidar Boban, Mira Furlan, Dragan Despot, Zijad Gračić, Ena Begović, Alma Prica, Siniša Popović…
HNK je, gostujući svojim predstavama po celom svetu – od Evrope, preko SAD-a, pa do Australije i Dalekog istoka – uspostavljalo i razvijalo brojne kulturne veze…
