Podaci o nastajanju džeza u našoj nekadašnjoj zemlji mogu se pronaći u knjigama Mihaila Blama ‘Jazz u Srbiji 1927 – 1944′ i ‘Kako i zašto zavoleti jazz’ od Branislava Miljkovića koja opisuje posleratni period. Džez se pojavio kod nas polovinom dvadesetih godina XX veka, najpre u Zagrebu i Ljubljani, a nešto kasnije i u Beogradu.
Davne 1920 godine u Beogradu je oformljen Jevrejski muzički klub Lira, kojim je dirigovao Jovan Frajt, a kao osnivač i predsednik Upravnog odbora pojavljuje se trgovac i muzičar amater, Markus Blam. Značaj ovog muzičkog kluba je u tome što je ovo bio prvi klub u Srbiji koji se bavio različitim muzičkim žanrovima. Jedan od članova ovog orkestra je bio i desetogodišnji učenik viloine, Rafael Blam, koji se pored ostale muzike bavio i lakom salonskom muzikom, a koji je 1927 godine oformio prvi džez orkestar u Srbiji pod imenom ‘Studentski Micky Jazz’ . Ovaj orkestar je po uzoru na američke orkestre imao sledeće instrumente: bubnjeve, ventil trombon, trubu, saksofon, violinu, bendžo, harmoniku i klavir, činili su ga sedam muzičara – amatera i svi su bili Jevreji. Repertoar orkestra činili su popularne kompozicije tog vremena – fokstroti sa primesama svinga i sramežljivim improvizacijama .
Dve godine kasnije, januara 1929 godine, u časopisu ‘Muzika’ koji je bio specijalizovan za muzičku kulturu, objavljen je prevod članka Luisa Grunberga pod naslovom ‘Jazz kao ishodišna tačka’, koji predstavlja ozbiljnu analizu džeza , a samo objavljivanje članka pokazuje zainteresovanost ozbiljne publike u Srbiji za džez kao novi muzički pravac. Iste godine osnovan je najpopularniji orkestar ‘lakih ludih nota’ – ‘Akademski Jolly Boys’ kroz koji su prošli najznačajniji muzičari tog vremena.
Poznato je da je iz tih studentskih džez orkestara, jedan deo muzičara regrutovan za Filharmoniju, Operu i Radio orkestar. Jedan od dragocenih izvora prihoda dolazio je zahvaljujući svirkama po tada uglednim klubovima, kakav je bio ‘Džokej klub’ u Gračaničkoj ulici u Beogradu. Klub je sa uspehom, do 1941, vodio bivši ađutant kraljice Marije , pukovnik engleske vojske, Milan Jovičić koji je imao tesne veze sa Dvorom, ministrima i svim značajnim ljudima tadašnje Jugoslavije. U klub se moglo ući isključivo u fraku, samo odabrana elita je imala pristup, a među redovnim gostima bio je i kneževski par Olga i Pavle Karađorđević.
Visoko mesto na rang listi klubova zauzimao je i ‘Auto klub’ u Francuskoj broj 7, gde se danas nalazi ‘Klub Književnika’, a koji je uspešno vodio sekretar kluba Jevrejin, Ante Anđelković. Bolje svirke bile su u barovima, gde je atmosfera bila ‘ vruća ‘ i gde se čekao gost sa punijim ‘ buđelarom ‘. Za opuštanje gostiju, obično su bile angažovane žene, uglavnom Mađarice, koje su dobro igrale ‘ orijentalne i džez baletske tačke’. Svirke su trajale do zore, a muzičari su obično dobijali vrlo pristojan bakšiš od gostiju. Dva bara su se posebno izdvajala po svojoj programskoj politici : ‘ Varijete Dancing Bar Ruski Car ‘ i bar hotela ‘ Palas ‘ gde su svirali tada poznati muzičari i nastupale poznate ‘ igračke zvezde ‘.
Beograd je , kao prestonički grad, imao tih tridesetih godina , sedam škola igranja, u kojima su takođe bili angažovani muzičari. Mladi ljudi su pohađali te škole kako bi naučili korake tada modernih igara : tanga, engleskog valcera, fokstrota, lambert voka, slou foksa itd.
Drugi vid muzičkog delovanja odvijao se po banjama. Poznata su gostovanja džez orkestara u Banji Koviljači ( hotel ‘Podrinje’ ), Niškoj Banji ( hotel ‘Đoka Jovanović’ ), Sokobanji ( hotel ‘Sunce ‘), Vrnjačkoj Banji ( kafeterija i hotel ‘Švajcarija’ i hotel ‘Milenković’), Leskovcu ( hotel ‘Beograd’ ), Pančevu ( hotel ‘Grand’ ) i Novom Sadu ( hotel ‘Kraljica Marija’ ). Tadašnji džez orkestri su leta obično provodili radno, svirajući po poznatim srpskim banjama kao i na jadranskoj obali u značajnim mestima poput Dubrovnika ( hoteli ‘Imperijal’ i ‘Gradac’ ) , Splita ( restorani na glavnoj gradskoj plaži Bačvice ), ali i u Sarajevu u čuvenoj bašti hotela ‘Evropa’ ili na Ilidži.
Džez je bio prisutan i na radiju kao i u nekim specijalizovanim časopisima. Radio Beograd je počeo emitovanje svog programa 24 marta 1929 godine u 10 30h, nakon dnevnog programa, usledio je večernji program sa velikim finalem u 22h kada je nastupio Radio Džez Orkestar sa sledećim numerama : ‘Dve plavuše’ – fokstrot, ‘Ljubim ruku madame’ – tango i ‘ Can’t help love in ‘ – fokstrot. Kada je reč o časopisima koji su se bavili džezom, osim već pomenutog ‘Muzika’ , pred Drugi svetski rat paralelno se pojavljuju tri naslova : ‘Muzičar’ ( službeno glasilo Saveza muzučara ), ‘Ritam’ i ‘Svijet Jazza’ – list moderne glazbe i njenih stvaralaca koji je nastao u Zagrebu.
Džez se kao što se primećuje tada kod nas izvodio po američkim uzorima u okviru repertoara salonskih i plesnih orkestara. Note su se nabavljale u Parizu, Berlinu i Budimpešti, dok su mnogi orkestri oponašali američke džezere tako što su ‘skidali ‘ pesme sa radija koji su emitovali numere sa originalnih džez ploča. Veliku ulogu u promociji džeza imali su i muzički filmovi kao što su bili : ‘ Serenada u dolini sunca , ‘Bal na vodi’ , ‘Zimsko doba’, između radio stanica izdvajala se stanica AFN, a uskoro su se pojavile i prve gramofonske ploče.
Prvi pravi džez orkestri javlaju se tek u drugoj polovini tridesetih godina i to upravo pod uticajem američkih filmova i radija. Među prvim poznatim ( malim ) sastavima su bili : ‘ Quick Swingers’, ‘Swing Rhythm’, ‘ Swing Trio’ i ‘Orkestar Šuleta Jovanovića’. 1938 godine ‘ Swing Trio ‘ snima prvu džez ploču kod nas, a najpoznatija džez pevačica iz tog vremena je bila Nina Selak. Najpoznatiji džez orkestri su bili oni oko B. Honjeca, Š. Jovanovića, V. Adamiča i
braće Johan.
Bojan Adanič 1945 godine osniva Veliki plesni orkestar Radio Ljubljane, a i druge radio stanice uvode u svoje programe velike orkestre koji takođe neguju džez. U narednom periodu osnovani su i prvi pravi džez sastavi koji se između sebe stilski prilično razlikuju kao što su : Ljubljanski jazz ansambl, Zagrebački džez kvartet i Vokalni kvartet Predraga Ivanovića.
Na Bledu je 1960 godine održan i Prvi jugoslovenski džez festival, koji će se kasnije preseliti u Ljubljanu . Za afirmaciju džeza u sedamdesetm godinama najznačajniji su bili Zagrebački Jazz Fair i Beogradski džez festival, a osamdesetih : niški Naisuss Jazz festival, beogradski Summer Festival, te džez festivali u Skoplju, Novom Sadu i Sarajevu.
Šezdesetih godina jugoslovenski džez počinje da u svetu afirmišu : Duško Gojković, Lazar Vučković, Davor Kajfeš, Bora Roković, Milan Lučić, Milorad Pavlović, Mladen Guteša, Jovan Miković i Branko Pejaković.
U domaćim okvirima su od izvođaća najznačajniji bili : Miljenko Prohaska, Boško Petrović, Jože Privšek, Vojislav Simić, Tone Janša, Mića Marković, Damir Dičić, Stjepko Gut, Zvonimir Skerl, Petar Ugrin i Ratko Divjak, a od sastava i orkestara : Plesni orkestar RTV Zagreb, B.P. Convention, Džez orkestar RTV Beograd, Sekstet Gut- Marković, Plesni orkestar RTV Ljubljana, Kvartet Toneta Janše i niški Combo orkestar Bratislava Anastasijevića.
Slovenački džez
Na Opatijskom festivalu 1959 godine začeta je ideja o osnivanju jednog jugoslovenskog džez festivala, da bi već godinu dana kasnije bio i održan prvi jugoslovenski džez festival na Bledu, koji je trajao do 1962 godine. Od 1967 godine festival se seli u Ljubljanu, menja ime i postaje internacionalni festival što je značilo i dominaciju džez velikana iz svih delova sveta na samom festivalu. Bledski festivali su ostali zabeleženi i u svetskim studijama o džezu ( J.E. Bernet, Toni Skot, Džon Luis ).
Džez u Sloveniji se može pohvaliti značajnim imenima kao što su : Bojan Adamič, Jože Privišek, Miha Gunzek, Dušan Veble, Ati Sos, Mojmir Sepe, Igor Jure Robežnik, Silvo Štigl, Tone Janša, Urban Koder, Janez Gregorc.
Najznačajnije ime slovenačkog i jugoslovenskog džeza posle rata je Bojan Adamič, džez ideolog, kompozitor, aranžer i dirigent. Adamič se nikada nije prilagođavao okolini, već je publiku edukovao i prilagođavao sebi i džezu za koji je zaista i živeo.
Džez u Hrvatskoj
Nakon drugog svetskog rata u Zagrebu je postojalo nekoliko džez orkestara koji su bili specijalizovani za sving, a radili su pod vođstvom Milivoja Kerblera, Borisa Sorokina i Miljenka Prohaske. Od ovih orkestara kasnije je nastao Plesni orkestar Radio – Zagreb koji su predvodili Zlatko Černjul, Milivoj Kerbler i Miljenko Prohaska.
Plesni orkestar RTV Zagreb sa Miljenkom Prohaskom kao aranžerom, kompozitorom i kontrabasistom, koristeći narodne ritmove i motive biva zapažen na frankfurtskom festivalu džeza 1964 godine.
U uglednom američkom džez časopisu ‘Down Beat’ , orkestar RTV Zagreb je opisan kao ‘džez orkestar koji obećava’.
Na poznatom festivalu u Montreu eksponiraju se solisti : Ozren Depolo, Marijan Domić, Ladislav Fidri, Ivan Kelemen, Krešimir Remeta i Silvije Glojnarić. Hrvatski džez umetnici snimali su sa poznatim svetskim imenima kao što su : Džon Luis, Ted Kerson, Art Farmer, Laki Tomspon i Slad Hempton. Najbolji primer ove saradnje je album ‘Jazz Greetings From The East’ u izdanju ‘Fontane’.
Najpoznatiji zagrebački muzičar evropskog ranga je vibrafonista Boško Petrović, koji je od šezdesetih godina predvodio kvartet modernog opredeljenja, a zatim i džez – rok sastav ‘B.P. Convention’.
Džez u Srbiji
Udruženje džez muzičara osnovano je 1953 godine, nakon deset godina preraslo je u Udruženje džeza i zabavne muzike SR Srbije. Ova asocijacija je organizovala takmičenja džez orkestara, pokrenula nekoliko časopisa posvećenih džezu, objavljivala note stranih i domaćih džez muzičara, promovisala džez na Radio Beogradu i dala izuzetan doprinos organizaciji džez festivala na Bledu, kasnije i u Ljubljani.
Ipak najveća zasluga ovog udruženja je u organizaciji gostovanja nekih od najvećih imena svetske džez scene tog vremena kao : Jute Hip i Hans Kolera, Two Beat Stompers, Dizi Gilespija 1956 god, Orkestra Glena Milera pod vođstvom Reja Makinlija, Kvinsi Džons 1960 god, Luisa Armstronga 1959 i 1960 god, Ele Ficdžerald i Oskara Petersona sa grupom Normana Grenca 1961 godine itd.
Krajem šezdesetih, beogradski Dom omladine oranizovao je gostovanja na kojima su nastupali ugledni strani solisti koji su svirali na domaćim ritam sekcijama, a 1974 i Beograd dobija svoj džez festival. Ovaj festival je na početku osmišljen prvenstveno kao prezentacija stranih džez bendova i muzičara, sa tek diskretnim pojavljivanjem domaćih džez umetnika.
Više srpskih džez umetnika postiglo je punu afirmaciju u inostranstvu i postalo svetski poznato. Među prvima se 1953 godine u Nemačkoj probio bivši dirigent Zabavnog orkestra Radio Beograda Mladen Guteša koji je radio aranžmane za poznate muzičare kao npr za : Ervina Lena, Benija Gudmena, Li Konica, Modern džez kvartet, Majls Dejvisa, Kit Džereta. On je uz Duška Gojkovića, 
jedini Srbin koji je uvršćen u svetsku enciklopediju džeza Leonarda Federa iz 1956 godine, tako da se našao među 1200 najpoznatijih imena džeza.
Dušan Duško Gojković trubač i kompozitor, svirao je kod nas početkom pedesetih, a zatim odlazi u Nemačku ( All Stars, orkestar Maksa Gregora, orkestar Kurta Edelhagena). 1958 godine nastupa na čuvenom Njuport džez festivalu, a nakon toga ( od 1961 do 1963 ) studira na Berkli džez univerzitetu u Bostonu. Za Duška su najpoznatiji muzički kritičari rekli da je trubač zavidne tehnike, lepog tona i solidnog svinga i kao orkestarski trubač, i kao solista.
Drugo veliko ime srpskog džeza priznato u svetu je Bora Roković, pijanist, kompozitor i aranžer. Od 1954 godine svirao je u orkestru violiniste Helmuta Veglinskog u Nemačkoj, a sa orkestrom Kurta Edelhagena nastupao je širom Evrope. Snimio je veliki broj ploča i bio čest gost jugoslovenskih džez festivala, njegova džez svita ‘The Human Piano’ spada u red najznačajnijih evropskih ostvarenja.
Od ostalih imena evropskog kalibra moraju biti spomenuti Branko Pejaković, kontrabasista u orkestru M. Gregera, gitarista Milan Lulić koji je nastupao sa orkestrom Vernera Milera, alt- saksofonista i aranžer Boris Jojić, bubnjar Branislav Kovačev, tenor – saksofonista Jovan Miković.
Takođe mora se izdvojiti orkestar Vojislava Simića koji je pomenut i u američkoj knjizi ‘Džez – prelazne godine – 1940 – 1960’.
Ovde možete poslušati neke od prvih jazz numera sa jugoslovenskih prostora ili pogledati nastupe naših jazz legendi koji su zaslužni što je i jazz postao popularan i voljen na ovim prostorima. Nažalost nema puno video zapisa iz tih davnih vremena.
[tubepress mode=”playlist” playlistValue=”117E407F6E60732F”]
